Escribir estes días sobre a teoría do imperialismo en Lenin é de brutal actualidade. Non só polas accións criminais do imperialismo, senón –e máis importante aínda– porque sen a teoría leninista é imposíbel entender que está a pasar diante dos nosos ollos.
Lenin explica que o capitalismo pasou dunha primeira etapa con predominio da libre competencia a outra caracterizada polo dominio dos monopolios. Deixemos que nolo explique el:
"Así pois, o resumo da historia dos monopolios é o seguinte: 1) Décadas do 60 e 70, punto culminante de desenvolvemento da libre competencia. Os monopolios non constitúen máis que xermes apenas perceptíbeis. 2) Após a crise de 1873 longo período de desenvolvemento dos cárteles, os cales só constitúen aínda unha excepción, non son aínda sólidos, aínda representan un fenómeno pasaxeiro. 3) Auxe de fins do século XIX e crise de 1900 a 1903: os cárteles convértense nunha das bases de toda a vida económica. O capitalismo transformouse en imperialismo"1.
Esta última frase, O capitalismo transformouse en imperialismo, condensa a explicación leninista, xa apuntada por Marx, sobre o desenvolvemento interno do capitalismo. É dicir, o imperialismo non é unha actitude da burguesía capitalista; nin o seu comportamento agresivo. O imperialismo é froito do desenvolvemento lóxico das leis internas que rexen ao propio sistema capitalista e, en consecuencia, a súa aparición é inevitábel. Sendo, en definitiva, as pugnas inter-imperialistas e a agresividade da burguesía consecuencias –que non causas– do desenvolvemento económico do sistema.
A teoría leninista do imperialismo, lonxe de confrontar con Marx, é o seu desenvolvemento consecuente e corresponde a unha nova etapa do capitalismo. En efecto, cando Marx descobre a lei da concentración e centralización do capital anuncia a chegada do imperialismo. Marx explícanolo no seu famoso capítulo XXIII A lei xeral da acumulación capitalista:
"Toda acumulación convértese no medio dunha nova acumulación. Ao aumentar a masa da riqueza que funciona como capital amplía a súa concentración en mans dos capitalistas individuais e, xa que logo, a base da produción a gran escala e dos métodos especificamente capitalistas de produción. (...) [En canto á centralización dos capitais] A loita competitiva líbrase mediante o abaratamento das mercadorías. A baratura das mercadorías depende, “caeteris paribus”, da produtividade do traballo, pero esta depende da escala da produción. Por iso, os capitais máis grandes desaloxan aos máis pequenos"2.
Lenin, acorde coa teses marxistas, analiza a nova fase na que se atopa o capitalismo –e que Marx só puido avizorar– e sintetiza ao imperialismo en cinco trazos fundamentais:
"1) A concentración da produción e do capital chega ata un grao tan elevado de desenvolvemento que crea os monopolios, os cales desempeñan un papel decisivo na vida económica; 2) a fusión do capital bancario co industrial e a creación, no terreo deste capital financeiro, da oligarquía financeira; 3) a exportación de capitais, a diferenza da exportación de mercadoría, adquire unha importancia particularmente grande; 4) fórmanse asociacións internacionais monopolistas de capitalistas, as cales se reparten o mundo; 5) terminou o reparto territorial do mundo entre as potencias capitalistas máis importantes"3.
Atopámonos, por riba, ante un capitalismo "parasitario", "agonizante" e "en descomposición". Unha nova etapa de desenvolvemento do sistema que o sitúa na antesala da súa propia morte histórica como formación socioeconómica. Co imperialismo ábrese a etapa histórica de transición cara á sociedade socialista-comunista.
Segue sendo válida a teoría leninista?
Foron pasando os anos e hai quen "esqueceu" as ensinanzas de Lenin, mentres outros (burgueses, trotskistas e similares) seguen empeñándose, década tras década, en desacreditar a teoría leninista. No pouco espazo que nos queda intentaremos responder afirmativamente a esta cuestión, servíndonos de guión os cinco trazos antes mencionados.
Primeiro trazo: É difícil menosprezar o peso económico –e, en consecuencia, político– que teñen os monopolios na economía mundial. Máis aínda, a medida que pasa o tempo a concentración e centralización do capital acelérase, incrementando, á súa vez, o fortalecemento dos monopolios. Vexamos uns poucos datos.
Empezando por España, desde 2009 apréciase no capitalismo español un acelerado proceso de concentración bancaria. Se en 2009 podiamos falar de máis de medio centenar de entidades financeiras de capital español (bancos e caixas) con certo peso económico no país, en 2011 había 28 entidades, quedando 16 en 2013. O proceso de concentración e centralización financeira, “suxerido”, ademais, por Bruxelas, perfila un mapa de 3 ou 4 grandes monopolios: Banco Santander, BBVA, CaixaBank e, Bankia?
Profundemos un pouco máis nestes catro: CaixaBank absorbeu en 2012 Banco de Valencia e en 2011 Banca Cívica (que naceu en 2009 froito da fusión de 5 caixas de aforros), ademais de Caixa Girona en 2009. O resultado para a antiga A Caixa non puido ser máis favorábel: pasou dun activo de 271.873 millóns de euros en 2009 a 333.453 millóns de euros en 2013, ademais de eliminar competencia.
O BBVA é outro bo exemplo. En 2011 absorbeu Unnim, entidade froito da fusión de Caixa Sabadell, Caixa Terrasa e Caixa Manlleu, pasando dun activo de 535.065 millóns de euros en 2009 a 633.073 millóns de euros en 2013.
No que toca a Bankia, esta entidade naceu en 2010 froito da fusión de 7 caixas de aforros (entre elas Caixa Madrid e Bancaja), nacendo cuns activos de 328.277 en 2010, pasando a 274.093 en 2013 (e grazas ás inxentes cantidades de diñeiro público). Esta situación convértea en peza apetecíbel para repartir entre as outras tres, a condición de que o Estado a sanee (con diñeiro da clase obreira e dos sectores populares, por suposto).
O caso do Banco Santander é só en aparencia distinto. Aínda que en España non absorbeu ningunha outra entidade desde 2009, sempre ocupou un lugar de predominio claro. Doutra banda, dedicouse a expandir o negocio fóra de España4.
Fóra das nosas fronteiras obviamente o proceso é exactamente igual. Dez grandes empresas controlan practicamente todo o que consumimos calquera día. Unhas poucas cifras: Unilever controla máis de 400 marcas; Coca-Cola, outras tantas; Mars, máis de 100; Procter&Gamble, máis de 300; Nestlé, 31, etc.
No ámbito dos medios de comunicación é similar. En EEUU, 6 grandes corporacións (NBC, CBS, Estafe Warner, Walt Disney, News Corporation e Viacom) controlan máis dun centenar de medios de radio e televisión só en EEUU. Esas son quen crean a "opinión pública" que xustifica e lexitima a posición de clase dos seus donos.
Segundo trazo. Dicía Marx que o desenvolvemento das forzas produtivas (e a modificación continua que se produce na composición orgánica do capital) levan a que cada vez sexa maior a cantidade de capital mínimo necesario para explotar un negocio en cifras normais. Así, o sistema de crédito que naceu timidamente "como auxiliar da acumulación", se hai pouco a pouco con grandes masas de diñeiro procedentes de grandes ou pequenos aforradores, pero:
"pronto se converte nun arma nova e terríbel na loita competitiva, e, finalmente, transfórmase nun xigantesco mecanismo social para a centralización dos capitais"5.
Lenin prolonga esa análise explicando como o capital bancario se funde co capital industrial, creando o capital financeiro, auténtico núcleo duro da oligarquía financeira e que compón a súa fracción dominante.
Hoxe é inconcibíbel a posta en marcha de calquera explotación capitalista sen o concurso do capital financeiro. Da mesma forma, xa non hai entidades financeiras que non teñan intereses noutras esferas da economía.
Un só exemplo: Caixabank ten intereses en Telefónica (5% do accionarado); 12,9% de Repsol; 36,6% de Gas Natural; 24,6% de Abertis; 24% de Agbar ; 50% Port aventura; Inbursa, 20%; Bank of East Asia ,15%; BPI ,46%, Boursorama ,20%.
Ao que hai que engadir o inxente capital acumulado en forma de vivendas non vendidas que teñen no seu poder as entidades financeiras.
Terceiro trazo. Basta con botar unha ollada ás estatísticas de Investimento Estranxeiro Directo (IED), eufemismo de exportación de capitais, para comprobar o peso cada vez maior que adquire este rubro no sistema capitalista. Tamén é certo que este apartado é especialmente sensíbel en momentos de crises. Así, por exemplo, cando o capitalismo español estaba en auxe a oligarquía española investiu moitos miles de millóns de euros no exterior; agora, durante a fase actual da crise estrutural do sistema, a oligarquía reséntese e recorta o fluxo deses investimentos: un exemplo máis de como o capitalismo español ha ir perdendo posicións na cadea imperialista porque era máis fráxil que outros.
Cuarto e quinto trazo. Estes son especialmente evidentes. A medida que os capitalismos "nacionais" vanse facendo internacionais, a medida que se acelera a socialización da produción (pensemos cantos traballadores en todo o mundo puxeron o seu traballo para colocar unha lata de atún en conserva nun supermercado), as oligarquías nacionais crean organismos para defender os seus intereses. Que son se non o FMI, o Banco Mundial, a OMC, a UE, a OTAN, etc.? Todos estes organismos teñen como único obxectivo perpetuar o sistema de dominación capitalista. Aí están as "recomendacións" do FMI ou da UE que unha e outra vez van na liña de cargar sobre as costas da clase obreira as consecuencias da crise.
Pero, en contra da opinión de Kaustky (e a súa teoría do ultra-imperialismo) e dos "multipolaristas" actuais, a presenza de polos capitalistas (EEUU, UE, BRICS...) lonxe de atenuar as contradicións inter-imperialistas, acentúanas, precisamente porque xa non hai colonias novas que conquistar. Os conflitos actuais entre os polos imperialistas danse nas claves de novas ocupacións territoriais7 e de esferas de influencia, na reapropiación, en definitiva, do xa repartido.
Conclusión.
Pese a que Marx e Lenin escribiron en épocas distintas, un en plena época de dominio do librecambismo e outro na súa fase imperialista, é indubidábel que entre ambos autores hai unha continuidade da análise froito dunha correcta interpretación do funcionamento e desenvolvemento do capitalismo.
Esta análise científica que fan Marx e Lenin da fisonomía e orixe do imperialismo é a única chave que permite unha interpretación correcta do fenómeno imperialista e, o que é igual de importante, permite a quen a asumen construír unha proposta política acorde coa realidade e a única capaz de superar a prehistoria da humanidade.
Facer o contrario mergúllanos no pantano ideolóxico de trotskistas e reformistas varios incapaces de comprender a esencia imperialista do propio capitalismo.
Armiche Carrillo
1 "Lenin", V. I.: O imperialismo, fase superior do capitalismo. Editorial DeBarris, Barcelona, 1999: pp. 38-39.
2 Marx, K.: O Capital. Crítica da economía política. Editorial Akal (8 tomos). Madrid, 2007: Libro I, tomo III, pp. 86-88.
3 "Lenin", V. I.: Op. Cit.: pp. 165-166
5 Op. Cit : pp. 88
6 Fonte: http://datainvex.comercio.é/index.htm e elaboración propia.