Por Eduardo Corrales
En febreiro de 1937 librouse ao sueste de Madrid o primeiro enfrontamento en campo aberto e de gran envergadura dunha guerra que pronto deixou de ser civil, para converterse nunha guerra nacional e revolucionaria de todos os pobos de España contra o fascismo internacional. A Batalla do Jarama supuxo un punto de inflexión no desenvolvemento da contenda, non só polo seu resultado —unha vitoria da resistencia antifascista—, senón polo seu propio desenvolvemento e o significado histórico dos factores que o determinaron.
No Jarama a República demostrou por primeira vez que era capaz de opor un exército organizado e eficaz, que ao fin contaba con material bélico de calidade e uns mandos competentes. A artillaría franquista —baterías alemás de 88 milímetros— continuaba sendo superior, pero no ceo os avións republicanos —cazas soviéticos— mostráronse claramente superiores na maior confrontación aérea que coñeceran os ceos españois.
Como a aviación republicana, as Brigadas Internacionais atoparían no val do Jarama uno dos seus escenarios míticos, participando por primeira vez de forma satisfactoria xunto ás Brigadas Mixtas do recentemente creado Exército Popular. O volume de contendentes mobilizados foi o maior da guerra até o momento. O número de baixas internacionais entre os republicanos superou con fartura o milleiro, e contou ao redor de 2.500 feridos graves.
Jarama foi a segunda das ofensivas franquistas na súa estratexia por tomar Madrid a través de manobras envolventes, despois da resistencia da capital en novembro do 36. A Batalla de Guadalajara –a terceira destas ofensivas, en marzo de 1937– terminaría por confirmar o que Jarama anunciara: que Madrid, se caía, sería a última praza republicana en facelo.
No momento presente, a Batalla do Jarama preséntase como un dos feitos case lendarios da guerra de España. Enrique Líster cualificouna como “a batalla máis grande pola súa duración, pola cantidade de forzas e pola tenacidade dos combates”.
1. Antecedentes. Ao berro de Non pasarán
Tras o rápido avance dos primeiros meses cara a Madrid, en novembro, as tropas de Franco víronse incapaces de tomar a cidade. Nacía o mito do Non pasarán, que estará no código xenético da resistencia antifascista e do conxunto de valores que incidiron no desenvolvemento da Batalla do Xarama.
As confrontacións ao redor de Madrid iniciáronse nun outono do 36 en que concorren dous feitos políticos de suma importancia: ambos os bandos centralízanse e se cohesionan política e militarmente. Largo Caballero, Ministro da Guerra (logo sería Defensa Nacional), asumiu tamén o cargo de Presidente do Goberno, tralo derrube do gabinete encabezado polo republicano José Giral. Só dúas semanas despois da reordenación gobernamental republicana, en Salamanca, Franco é nomeado Generalísimo.
Cando o 7 de novembro as tropas franquistas iniciaron o ataque directo contra Madrid, un novo movemento político de primeira importancia veu condicionar o devir militar. O día antes, o goberno da República trasladouse a Valencia, constituíndo unha Xunta de Defensa de Madrid. O traslado do goberno serviu para que entrasen definitivamente en escena varias certezas: por unha banda, a organización da capital en tan crítica situación quedaba ao mando de militares profesionais, o que viña confirmar que a disciplina e o éxito militar eran condición sine qua non para garantir a orde republicana; doutra banda, que a defensa de Madrid sería cuestión a solucionar polo Partido Comunista, a única forza que non fuxira a Valencia e que se presentaba capaz de levala a cabo, a súa hexemonía quedaría consolidada pola forza dos feitos; e terceiro, que o pobo de Madrid era un pobo absolutamente disposto á batalla, segundo o xornalista inglés Henry Buckley: “o que Franco tiña diante dos seus ollos non era unha cidade indecisa, onde podía influír o factor sorpresa, senón unha cidade abertamente hostil”.
As tropas franquistas, unha vez apostadas na Casa de Campo, eran capaces de bombardear até a Gran Vía. A resistencia da capital aqueles primeiros días de loita propiciou que as tropas franquistas, lixeiramente inferiores en número, se decidiran a ir un paso máis aló na súa ofensiva. O día 16 de novembro, froito da insatisfacción por quedar ás portas da gran cidade, comezou “o masacre metódico da poboación civil”, en palabras do xornalista de Paris-Soir, Louis Delaprée. Os barrios obreiros da periferia e do centro de Madrid foron bombardeados durante días. Hospitais e bocas de metro enterraron centos de vítimas. Na noite do 17 de novembro chegaron a caer ao redor de dúas mil bombas, en gran cantidade de tipo incendiario. As armas de destrución masiva usábanse non só contra unha resistencia física, senón contra unha resistencia moral. Máis importante que o número de baixas era a afectación social desas baixas. Os medios para favorecer o asedio de Madrid non eran unicamente militares. Neses días a prensa internacional daba por feito a caída da capital de España. Alemaña e Italia recoñecían como lexítimo ao goberno de Franco. En definitiva, o fascismo trataba de mostrar á poboación de Madrid que estaba en guerra contra o mundo enteiro, e que a súa vitoria era absolutamente imposíbel. Talvez por iso, o día 8 de novembro, o desfile dos brigadistas internacionais polo centro da cidade, acirrados entre aclamacións pola poboación, foi unha acción de guerra tan determinante como os combates aéreos ou a toma dunha cabeza de ponte.
Despois de dúas semanas de loita encarnizada, disputando casa a casa, as tropas franquistas, ante a imposibilidade de render a cidade, adoptaron un cambio estratéxico. O día 23 de novembro, o Estado Maior de Franco decídese por unha guerra de desgaste que estabilizase as frontes abertas. Tratará de tomar Madrid a través de manobras envolventes. A primeira delas desde o norte, tentado cortar a estrada da Coruña. A segunda para cortar a comunicación con Valencia. E a terceira, na fronte de Guadalajara.
Con todo, entre o 7 e o 23 de novembro, a República atopara en Madrid unha arma de guerra de grandísima e sorprendente eficacia: o espírito do Non pasarán, da resistencia a calquera prezo, que propiciara o “milagre de Madrid”.
2. O desenvolvemento militar da batalla. Resistir é vencer
Para entender por que se chega ao val do Jarama e por que ocorreu o que ocorreu alí en febreiro de 1937, era necesario facer referencia aos sucesos da Batalla de Madrid de novembro de 1936. Porque o Jarama non será outra cousa que a reprodución ampliada e en campo aberto, durante tres semanas, de todo o que se xestou nas rúas de Madrid tres meses atrás.
O 6 de febreiro parte de Pinto a I Brigada do exército franquista, que alcanza en poucas horas os territorios próximos ao poboado da Marañosa. No poboado, a pesar das poucas forzas republicanas pertrechadas, combátese casa por casa, ata que a superioridade atacante termina por imporse. O 8 e 9 de febreiro o avance franquista prosegue con éxito, utilizando armamento como as selectas rompedoras de dous tempos (precursoras das bombas de acio). Os mandos republicanos seguen sen reaccionar adecuadamente, aínda que comezan a ser trasladadas as primeiras unidades da defensa de Madrid, dende a Casa de Campo cara a Arganda. Os sublevados, o 9 de febreiro, ocupan a vertente oeste do Xarama. Podían estar satisfeitos, executaran a primeira fase do plan de Franco.
Mentres tanto, aos poucos, a República segue movendo tropas. O tres batallóns da XI Brigada Internacional son mobilizados ao Jarama, a XII Brigada Internacional é reorganizada e reforzada en Vicálvaro, o Batallón Dombrowski sitúase cara á Ponte de Arganda, e o Garibaldi queda de reserva no pobo.
O 11 de febreiro, as tropas franquistas aproveitan o factor sorpresa e achéganse á estrada que une Morata e a Ponte de Arganda. Pero o máis relevante daquel 11 de febreiro, negro para os republicanos, sucede de madrugada, cando tropas mouras atacan a Ponte de Pindoque e a segunda compañía André Marty é aniquilada. Tan só catro soldados conseguen fuxir e salvarse, un dos cales ten a habilidade de voar parte da ponte.
Só entón os mandos republicanos adquiriron conciencia da gravidade da situación. E o xeneral Lukacs dá a orde de que o Batallón Garibaldi diríxase ao fin cara á Ponte de Arganda.
Pero a madrugada seguinte, tropas mouras volven repetir a mesma emboscada na Ponte de San Martín de la Vega. Un enorme despregamento aproveita o paso aberto e castiga duramente as liñas republicanas no vértice do Pingarrón. Os republicanos sofren indecíbelmente durante toda a noite, ata que ao dez da mañá lanzan unha contraofensiva con carros T-26B polo chairo da Poveda, e a XV Brigada Internacional entra en combate. As unidades franquistas ven sorprendidas, a pesar da superioridade que demostraran toda a noite, e terminan deixando unha gran cantidade de baixas, con máis de catrocentos mortos.
A xornada do 13 de febreiro, como a anterior, os combates son virulentos, especialmente duros para os internacionais das Brigadas XII e XV. Ao día seguinte, con todo, prodúcese un punto de inflexión. O 14 de febreiro os cazas republicanos convértense nos donos do ceo. Este domingo comeza xa a ser “o día triste do Jarama” para os franquistas. E para terminar de consolidar o xiro que estaba a dar a batalla a favor da República, o 15 de febreiro o goberno reorganiza as súas forzas co fin de reforzar a fronte.
A República, despois dos desastrosos primeiros días de combate no Jarama, entendeu que necesitaba reforzar a fronte e facelo cos seus mellores homes. O golpe máis efectivo pasaba por trasladar á I Brigada de Líster, que se atopaba en Vallecas. E así se fixo. A intelixencia táctica de Paulov, xefe soviético dos tanques republicanos, desmoronou moitos dos movementos do inimigo a partir do día 13. E a xornada seguinte serían os avións Polikarpov, chegados da Unión Soviética, os que conterían aos alemáns da Lexión Cóndor. Talvez o que Líster achegou desde a súa primeira reunión de mandos no sector que lle foi asignado foi a convicción na vitoria.
Cúmprense dez días do inicio da ofensiva fascista sobre o Jarama, regulares e lexionarios bátense sangrientamente contra os Thaelmann, os Edgar André e os Comuna de París, saíndo vitoriosos os batallóns republicanos. Na estrada de Morata a Arganda, tropas da Lexión e das Brigadas Internacionais dispáranse a poucos metros. A loita adquiriu unhas dimensións absolutamente tráxicas. As baixas, ese 16 de febreiro, foron elevadísimas, quedando medio milleiro de mortos nos campos.
O 18 de febreiro a I Brigada de Líster lánzase con virulencia á toma do Pingarrón e consegue facerse co cerro, deixando máis de cen baixas franquistas. Ao día seguinte, con todo, sorprendidos antes de terminar a súa fortificación, os franquistas arrebátanllo e tómano de novo.
O 20 de febreiro as tropas de Modesto avanzan polos vértices de Vaciamadrid e deixan fóra de combate á Sétima Bandeira da Lexión de Rada e Barrón.
O 22 de febreiro, os de Líster, obstinadamente determinados desde días atrás, van acumulando gran cantidade de tropas para tomar o Pingarrón. Desta forma, ao día seguinte, o intenso cañoneo republicano fai que Cabanillas teña que dar por perdido o cerro. Con todo, o asunto non fixera máis que empezar. A estratéxica posición cambia de mans até tres veces ao longo do día. Á tardiña, o Batallón Lincoln lánzase nun postremeiro ataque. As baixas serían máis de cen.
O 24 de febreiro as tropas de Líster continúan con novas escaramuzas no val de San Martín de la Vega, co fin de castigar o repregamento franquista. O 27 de febreiro, no que haberá de ser o último capítulo da batalla, a XI e a XV Brigada Internacional tentan de novo tomar o Pingarrón. O xeneral Gal insiste no ataque, que tiña previsto contar co apoio de aviación e de artillaría. Os Lincoln levarán a iniciativa por terra. O seu xefe, Robert Merriman, que albergaba enormes dúbidas sobre a operación, pode comprobar pouco despois do seu toque de chifre e de saír das trincheiras, que levaba razón nos seus peores prognósticos. A aviación e a artillaría non cobren adecuadamente o avance dos americanos e prodúcese sobre eles unha auténtica carnicería. Pero Franco comprende que non van asfixiar Madrid polo Jarama. Sería o último dos combates no val.
Para entender por que as tropas franquistas non conseguiron o seu obxectivo principal, que era cortar a comunicación entre Madrid e Valencia, a pesar de contar cunha forza militar maior e, sobre todo, máis preparada e experimentada, ten moito que ver a utilización por parte do bando republicano de factores subxectivos que reforzan e complementan a acción militar.
O exército franquista tomara a iniciativa na fronte do Xarama, durante os primeiros embates conseguira cumprir o seu plan. Ademais, tomaran Málaga neses mesmos días, deixando á República nun estado verdadeiramente preocupante. Tres semanas despois, con todo, teñen que repregarse sen conseguir cortar a estrada de Valencia. Como se explica que un exército superior, que infrinxe un número de baixas ao seu inimigo que se contan por miles –aínda á conta dun sacrificio similar– non alcance os obxectivos marcados e, polo tanto, gañar a batalla? O xornalista inglés Henry Buckley daba unha pista respecto diso, apuntando que “o único que podía inclinar a balanza ao lado republicano estaba no terreo do espiritual”. Non é o mesmo loitar como mercenarios de a barbarie, que como soldados do pobo pola liberdade.
3. As Brigadas Internacionais. España non está soa e o azucre de Madrid
Cando o 15 de febreiro reordenouse a fronte republicana, quedaron ao mando das divisións nos distintos sectores Karol Swierczewki –Xeral Walter–, Janos Galicz e Enrique Líster. Os estranxeiros tiveron un papel especialmente estimulante para o Exército da República, tanto en canto funcionaba a súa condición de vindos de fóra e de voluntarios, en gran parte dos casos.
O papel dos xa mencionados Karol Swierezski e Janos Galicz, e o doutros como Mate Zalka –Xeral Lukacs– ao mando da XII Brigada Internacional, así como o dos ingleses Tom Wintrigham, xefe do batallón británico Sklatvala, e George Nathan, xefe da XV Brigada Internacional, ou o do estadounidense Robert Ale Merriman, que terminaría en plena Batalla do Jarama asumindo o mando do Batallón Lincoln, constituirían todo un exemplo de influencia sobre o comportamento dunha tropa.
O papel das Brigadas Internacionais, organizadas pola Komintern, é outro dos puntos indispensábeis a tratar cando se fala da Batalla do Jarama. Está fóra de toda dúbida que nesta ocasión si desempeñaron xa un papel protagónico. O número de internacionais mobilizado e o número de baixas que sufriron dá conta da relevancia da súa participación.
Foi no Xarama onde os
internacionais interviñeron por primeira vez coordinadamente e de xeito
conxunto coas Brigadas Mixtas. A aparición dos ‘voluntarios da liberdade’ foi
unha inxección de ánimo considerable entre os soldados republicanos e para o
pobo. O exemplo dos voluntarios internacionais animaba a esixencia dos soldados españois na loita. A débeda de gratitude que sentiron contraída os soldados e o pobo español para cos estranxeiros trataron de pagala cun trato de camaradería plena na fronte e de hospitalidade excepcional na retagarda. Así mesmo, a poboación civil, grazas a esa xente de todos os países, sentía que, a pesar do Pacto de Non Intervención, contaban coa solidariedade de todos os pobos do mundo.
A relación, para máis sorte, non estaba viciada de mecanicismo, o que deixa patente a simbiose entre as partes. Os milicianos non deixaban de ser campesiños e obreiros mobilizados, da mesma forma que os internacionais eran, na súa maioría, traballadores sen ningunha experiencia militar. Pola propia proximidade entre a liña de fronte e os pobos –así foi na fronte do Xarama, como xa ocorreu durante a defensa de Madrid en novembro–, os feitos heroicos non se deron só no campo de batalla. Nas rúas dos pobos, nos campos e as fábricas, a determinación dos civís era un combustible anímico de suma importancia para os homes da fronte. En plena Batalla do Jarama deuse conta dunha desas anécdotas históricas que serven para comprender a relación e compenetración entre a poboación civil e o Exército Popular da República.
Na Poveda, un barrio industrial nos arredores de Arganda, onde se situaba a fábrica Azucreira, coroada por unha inmensa cheminea, indespistábel no horizonte, produciuse un feito paradigmático do tipo de guerra que se estaba librando, na que se mesturaba a revolución coa resistencia ante o fascismo nacional e internacional.
A fábrica, que constituía o principal núcleo proletario dunha zona eminentemente rural, fora colectivizada e xestionada por un Consello Obreiro. Un informe do propio Consello Obreiro da Fábrica Azucreira da Poveda data o primeiro bombardeo sobre as súas instalacións o 13 de febreiro, tres días despois de que o Estado Maior e observatorio dunha das Brigadas Internacionais se instalase nela. A remolacha botábase a perder en todos os campos e Madrid necesitaba azucre, un deses produtos que inflúen poderosamente na vida dunha poboación se escasean en tempos difíciles. A determinación dos obreiros da fábrica foi, a pesar do evidente risco que supuña pór en marcha a maquinaria, solicitar permiso ao mando militar para roturar a remolacha. Unha vez co permiso no seu haber, a cheminea da Azucreira comezou a botar fume. E os bombardeos franquistas non se fixeron esperar.
Durante horas, dende o alto da Marañosa, os bombardeos foron intensos, replicados polos tanques e a artillaría republicana. A pesar diso, os vagóns cargados de remolacha movíanse e o azucre púñase en dirección a Madrid. Os bombardeos persistiron sobre a Azucreira un mes despois de acabada a batalla. Despois do nefasto domingo 14 de febreiro para a aviación sublevada e de corroborarse a reordenación republicana da fronte, na noite do 16 de febreiro, avións alemáns Ju-52 bombardearon novamente o centro de Madrid. Tal era a importancia de que houbese azucre en Madrid, de que os tan esperados avións soviéticos chegasen e de que o Exército republicano comezase a parecerse a un exército profesional cun liderado competente.
4. Conclusión. A guerra e os símbolos
O potencial simbólico despregado na Batalla do Jarama foi de tal calibre que o propio Ernest Hemingway sacaría proveito daqueles días nos que coñeceu a fronte. A rodaxe da película documental Terra Española, narrada por el mesmo e dirixida polo cineasta Joris Ivens, tería as terras do val do Jarama por escenario. Dous elementos protagónicos da Batalla do Xarama serviríanlle igualmente ao escritor norteamericano para construír a súa novela Por quen dobran as campás, serían a figura do seu compatriota Robert H. Merriman e a Ponte de Arganda. Merriman foi a base inspiradora do personaxe de ficción Robert Jordan, un mozo voluntario estadounidense nas Brigadas Internacionais, coa tarefa encomendada de voar unha ponte. E esa ponte xurdiría á calor do recordo da Ponte de Arganda, referente simbólico da obra. En varias das edicións de Por quen dobran as campás, a fotografía da portada sería a da ponte argandeño, a expreso desexo do autor.
O papel dos correspondentes foi importante na Batalla do Jarama e en todo o transcurso da guerra. Con todo, a súa repercusión inmediata no ánimo da poboación española non ten nada que ver coa proxección que as crónicas alcanzaron no estranxeiro e no marco da historia. Hemingway paseándose polas rúas de Arganda ou de Morata non era máis excepcional que a multitude de tropas internacionais. Entre a tropa, quizais, a presenza de reporteiros internacionais podía axudar a espantar a idea de que a súa loita estaba a ser invisíbel. Desde logo, aínda que os gobernos de todas as democracias occidentais desen as costas á República, o seguimento do sucedido en España era mundial.
Nos días do Jarama, non só Hemingway como correspondente para a North American Newspapers Alliance, senón outros xornalistas de primeira talla cubriron a batalla para as axencias e os xornais máis importantes do mundo. Estiveron alí Irving Pflaum, da United Press, Herbert Mathews do New York Times, Henry Buckley para o londiniense The Daily Chronicle, ou Ilyá Ehrenburg para Izvestia.
Foron estes correspondentes, como nos casos de Hemingway ou Ehrenburg, literatos de recoñecido prestixio xa nese momento ou pouco despois da guerra. O papel dos escritores é outro dos mitos sobre os que correron ríos de tinta. Na Batalla do Jarama morreron varios novos talentos da literatura anglosaxoa, e participaron con mellor sorte outros tantos. O irlandés Charles Donnelly, membro do Batallón Lincoln, escribiría o poema A tolerancia dos corvos, pouco antes de morrer o 27 de febreiro na toma do Pingarrón. O inglés Christopher Caudwell, membro do Brittish Battallion, morrería o 12 de febreiro aferrado á súa metralladora, sen chegar a cumprir os 30 anos. Outros, como o xefe do batallón do propio Caudwell, Tom Wittringham, resultarían gravemente feridos no Jarama. No entanto, se o compoñente literario serviu para proxectar na historia a imaxe peculiar desta batalla, no que foi o seu desenvolvemento, a influencia da literatura non foi distinta que noutras frontes. Enrique Líster explica nas súas memorias que “foi por eses días cando me dei plenamente conta da inmensa forza da poesía para espertar no home todo o que hai de mellor nel. Para empuxalo a superarse, para facer dos homes, heroes e dos heroes, heroes aínda máis grandes”.
A fronte quedou estabilizada no Jarama nunha tensa liña infranqueábel, para uns e para outros. E a decisión sobre un ou outro bando como vencedor da batalla non quedou clara. Os franquistas conseguiran un dos seus obxectivos, que era cruzar o río, con todo, o seu principal labor fóralles negado, cortar a estrada de Valencia e con iso illar Madrid. O Exército republicano expuxera unha batalla de resistencia e o seu obxectivo, que era impedir o paso das tropas franquistas, fora cumprido. Así por tanto, podemos falar, como a cualificou Dores Ibarruri, de “vitoria defensiva” do Exército republicano.
A batalla, co tempo, seguiu disputándose, porque as certezas que deixara non podían esquecerse. En 1941, o Concello de Arganda elaborou un informe para avaliar os danos da “dominación vermella” durante os anos de guerra. Ao longo de setenta páxinas faise inventario de danos de todo tipo –agrícolas, gandeiros, municipais, en edificios relixiosos, mesmo de tipo vario–. A proposta económica de reparación, elevada ás institucións, ascendía a máis de catorce millóns de pesetas. É rechamante que non se incluíse naquel informe ningunha compensación nin referencia ao estado da Azucreira da Poveda. De feito, coméntase expresamente que se deixa “de consignar o ocorrido no barrio industrial da Poveda, por referirse á fábrica de azucre, pois non posuímos datos sobre as perdas sufridas na mesma”. Era a forma de silenciar historicamente os bombardeos franquistas sobre a poboación civil. Os bombardeos cesaron o 27 de febreiro, pero a Batalla do Xarama non terminou alí. Nos seus campos quedaron sementadas as esperanzas de miles de homes que soñaron unha sociedade mellor. Os que dixeron Non pasarán, permaneceron para sempre. Son heroes. Un deles, un obreiro de Glasgow chamado Alex McDade, que formaba parte da XV Brigada Internacional escribiu unhas estrofas que se adaptaban á música da canción popular Red River Valley. Empezaban dicindo Hai un val en España chamado Jarama, un lugar que nós coñecemos ben… McDade morreu en combate, en Brunete. A súa letra acabárona adaptando e tomando como himno os americanos do Batallón Lincoln. Hoxe segue habendo un val en España chamado Jarama, un val que está máis aló dos mapas xeográficos, serpenteado por centos de quilómetros de trincheiras. A súa paisaxe ten rostro humano. No seu silencio, a pouco que se preste atención, reverberan os berros organizados dunha esperanza que non morreu. Hai un val chamado Jarama, si, imposíbel de esquecer.
Fonte: DRUGSTORE -magazine cultural-
Traducido ao galego por Comunistas da Galiza-PCPE